صکوک چیست؟
یکی از روش‌های تامین مالی، تامین مالی از طریق ابزارهای مالی اسلامی یا صکوک است. صکوک از انواع اوراق بدهی است، ورقه صکوک نشان‌دهنده مالکیت یک دارایی است و قابلیت معامله در بازارهای مالی را دارد. این اوراق به طور عمده برای تامین مالی دولت، سازمان‌های وابسته به دولت و بنگاه‌های اقتصادی منتشر می‌شود.
تاریخچه صکوک
بعد از اجرای موفق ایده بانکداری بدون ربا در بسیاری از کشورهای اسلامی، اندیشمندان مسلمان به طراحی ابزارهای مالی اسلامی اندیشیدند. به این منظور مطالعات گسترده‌ای روی عقود شرعی و قابلیت آنها برای ابزارسازی صورت گرفت تا با استفاده از آنها ابزارهای مالی اسلامی به عنوان جایگزین ابزارهایی چون اوراق قرضه و اوراق سهام ممتاز که به طور معمول مبتنی بر قرض و ربا هستند طراحی شود. در ایران نخستین ابزار بدهی مالی در دهه ۷۰ شمسی و با انتشار اوراق مشارکت برای تأمین مالی طرح بزرگ نواب توسط شهرداری تهران استفاده شد. با تصویب قانون بازار اوراق بهادار در سال ۸۴ و نیز تصویب قانون توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید در سال ۸۸ این فرصت فراهم شد تا این دسته از ابزارهای مالی به نحو مطلوب و در راستای توسعه نظام تأمین مالی کشور استفاده شوند.
انواع صکوک
انواع صکوک (اوراق بهادار اسلامی) به شرح نمودار زیر می‌باشند:
- استصناع
اوراق استصناع یا اوراق مبتنی بر عقد سفارش ساخت، اوراق بهاداری است که دارندگان آن طبق قرارداد استصناع به صورت مشاع مالک دارایی مالی هستند. این نوع اوراق زمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد که هدف، ساخت و تحویل یک دارایی در زمانی مشخص شده است.
- مرابحه
در این نوع اوراق، کالای مورد نیاز بانی خریداری شده و به صورت قرارداد مرابحه به قیمت بالاتر به بانی فروخته می‌شود. دارندگان اوراق مرابحه به صورت مشاع صاحب دارایی هستند و می‌توانند این اوراق را در بازار ثانویه مورد معامله قرار دهند.
- اجاره
در اوراق اجاره یک نوع رابطه مشابه رابطه مستاجر و موجر ایجاد می‌شود؛ در این اوراق نهاد واسط اقدام به انتشار اوراق اجاره می نماید و منابع حاصله را جهت خرید تجهیزات صرف می‌نماید و به بانی تحویل و اجاره می‌دهد. این نوع از اوراق نیز قابلیت معامله در بازار ثانویه را دارند.
- منفعت
اوراق منفعت نشان دهنده اوراقی است که دارنده آن بر مقدار معینی از خدمات یا منافع آینده از دارایی با دوام مالکیت دارد و به پشتوانه منافع دارایی منتشر می‌شود.
- جعاله
این نوع از اوراق براساس قرارداد جعاله منتشر می‌گردد و براساس تعهد انجام و تحویل خدمتی است. بعد از اتمام خدمت مورد اشاره، دارندگان اوراق مالک مشاع نتیجه خدمات می‌باشند.
- رهنی
اوراق رهنی اوراقی است که به پشتوانه اصل و سودهای پرداختی مجموعه‌ای از تسهیلات رهنی منتشر می‌گردد.
- خرید دین
اوراق خرید دین، اوراق بهاداری است که به منظور خرید مطالبات مدت‌دار اشخاص حقوقی منتشر می‌شود.
- مضاربه
در این نوع اوراق، براساس قرارداد مضاربه، فردی مالی را در اختیار شخص دیگری قرار می‌دهد تا با آن تجارت کند و سود بدست آمده را به نسبت معینی که به توافق می‌رسند تقسیم کنند.
- مزارعه
در اوراق مزارعه، وجوه لازم جهت خریداری اراضی قابل زراعت خریداری می‌شود و طبق قرارداد مزارعه به کشاورزان واگذار می‌گردد. پس از برداشت محصول، محصولات به فروش رسیده و به دارندگان اوراق مزارعه سود تعلق می‌گیرد.
- مساقات
در این نوع اوراق، قراردادی میان باغداران و صاحبان باغ برای تقسیم محصول انعقاد می‌شود و در این قرارداد میزان سود هر یک مشخص می‌گردد.
- قرض الحسنه
اوراق قرض الحسنه براساس قرارداد قرض الحسنه منعقد می‌شوند و بدون بهره هستند و ناشر به میزان ارزش اسمی باید به دارندگان اوراق پرداخت داشته باشد.
- وقفی
این نوع از اوراق جهت طرح‌های عام المنفعه منتشر می‌شوند. طبق قرارداد وقف، دارندگان اوراق بخشی از اموال خود را طبق قراداد صلح به بانی تحویل می‌دهند تا وی طرح‌های عام المنفعه را احداث نماید.
- وکالت
این اوراق به منظور تامین مالی خرید و یا سرمایه‌گذاری در دارایی ها یا خدمات منتشر می شوند. این دارایی‌ها در اختیار وکیل قرار می‌گیرند تا آنها را مدیریت کند.
مزایای اوراق صکوک
از مزایای اوراق صکوک می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- با انتشار صکوک، نقدینگی شرکتی که نیاز به تامین مالی دارد افزایش می‌یابد.
- با انتشار صکوک، دارایی که به عنوان پشتوانه انتشار صکوک قرار گرفته است از ترازنامه شرکت خارج و وجه نقد جایگزین آن می شود.
- با وجود اینکه دارایی از ترازنامه شرکت خارج می‌شود اما شرکت می‌تواند از آن استفاده کند.
نحوه سرمایه گذاری در اوراق صکوک
با افتتاح کدبورسی در یکی از کارگزاری‌ها می‌توان از فهرست اوراق قابل معامله در شرکت بورس اوراق بهادار تهران و یا شرکت فرابورس ایران، که معمولا با حرف “ص” آغاز می‌شود، اقدام به خرید اوراق صکوک نمود.
ارکان انتشار صکوک
نهادهای متعددی در فرایند عملیاتی انتشار اوراق صکوک درگیر می‌باشند. برخی از آنها اگر نباشند، انتشار اوراق صورت نمی‌پذیرد و دسته‌ای دیگر وجودشان صرفا برای کاهش انواع ریسک‌هایی است که با وجود آنها ممکن است انتشار صکوک با موفقیت صورت نپذیرد. بانی، نهاد واسط و سرمایه‌گذاران در دسته ارکان ضروری در فرایند انتشار اوراق مذکور بوده و ضامن، عامل پرداخت، عامل فروش، متعهد پذیره‌نویس و بازارگردان در دسته ارکان مورد نیاز برای پوشش ریسک‌های موجود در فرایند انتشار اوراق می‌باشند.
- بانی: بانی به شخص حقوقی گفته‌می‌شود که جهت تامین مالی اقدام به انتشار اوراق می‌نماید.
- مشاور عرضه: بانی جهت انتشار اوراق باید درخواست خود را با یکی از شرکت‌های دارای مجوز مشاور عرضه مطرح نماید و مشاور عرضه فرایند تامین مالی را آغاز می‌نماید.
- نهاد واسط: شخص حقوقی است که اوراق بهادار را به نام خود منتشر می‌کند. شخصیت حقوقی این نوع شرکت‌ها معمولا با مسئولیت محدود است که دارای یک هدف خاص، دقیق و از پیش تعیین شده است و عمری محدود دارد.
- عامل فروش: شخص حقوقی است که صکوک را از طرف ناشر عرضه می‌نماید.
- عامل پرداخت: عامل پرداخت شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه است که پرداخت‌های مربوط به سود و اصل اوراق را در سررسید اوراق انجام می‌دهد.
- متعهد پذیره‌نویس: در صورتی که اوراق مطابق پیش‌بینی‌های انجام شده به فروش نرسد، نهاد واسط موظف خواهد بود تا با انعقاد قرارداد با متعهد پذیره‌نویس مابقی اوراق را به او بفروشد و با استفاده از این روش منابع لازم جهت خرید دارایی مورد نظر را فراهم آورد.
- دارندگان اوراق: اشخاص حقیقی یا حقوقی که اوراق را خریداری می‌کنند.
- بازارگردان: بازارگردان با اخذ مجوز لازم با تعهد به افزایش نقدشوندگی و تنظیم عرضه و تقاضای اوراق و تحدید دامنه نوسان قیمت آن، به داد و ستد اوراق می‌پردازد.
- ضامن: شخص حقوقی که تضمین کننده اصل و سود دارندگان اوراق است.
تامین مالی اوراق صکوک چگونه انجام می‌شود؟
به طور کلی روش کار در انتشار اوراق صکوک به این صورت است که مشاور عرضه با ارایه مدارک و مستندات موردنیاز، مجوز لازم برای انتشار اوراق را از سازمان بورس و اوراق بهادار دریافت می‌نماید. نهاد واسط، اوراق را تحت عنوان اوراق صکوک منتشر کرده و با واگذاری آنها به سرمایه‌گذاران، منابع لازم را گرد می‌آورد؛ سپس با استفاده از آن منابع کالای سرمایه‌ای یا مصرفی را خریداری می‌کند و در سرسیدهای مشخص سود معین را به سرمایه‌گذاران پرداخت می‌نماید.
ریسک اوراق صکوک
از انواع ریسک‌های اوراق صکوک می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- ریسک عدم جمع آوری وجوه از سرمایه‌گذاران به میزان کافی
- ریسک عدم فروش کالا به نهاد واسط
- ریسک نرخ ارز و عدم امکان خرید دارایی موردمظر
- ریسک از بین رفتن کلی یا جزئی دارایی
- ریسک استهلاک تدریجی دارایی
