مشهور ترین جمله‌ای که درباره مدیریت ریسک گفته می‌شود این است که «همه تخم‌مرغ‌های خود را در یک سبد نچینید». البته که تحمل ریسک، بهایی است که سرمایه‌گذاران برای دستیابی به بازده بیشتر می‌پردازند. مدیریت ریسک حرفه‌ای به معنای شناسایی، ارزیابی و کاهش انواع مختلف عدم قطعیت‌هایی است که می‌توانند بر عملکرد پرتفوی تأثیر بگذارند. این فرآیند استراتژیک، داده‌محور و بسیار منظم است. در ادامه، مروری کامل و تخصصی بر رویکردهای متداول مدیریت ریسک در میان حرفه‌ای‌ها ارائه شده است:
رویکردهای متداول مدیریت ریسک در میان افراد حرفه‌ای
۱- تنوع‌بخشی (Diversification)
تنوع‌بخشی به معنای تخصیص سرمایه به طیف گسترده‌ای از ابزارها، صنایع و مناطق جغرافیایی است تا اثر منفی عملکرد ضعیف یک دارایی خاص کاهش یابد.
بازارها غیرقابل پیشبینی هستند. رکودهای بخشی، بحران‌های ژئوپلیتیکی یا تغییرات مقرراتی می‌توانند یک دارایی خاص را نابود کنند. اما با ایجاد تنوع در سرمایه‌گذاری می‌توان اثرات منفی احتمالی یک اتفاق ناگوار را کاهش داد و از بازدهی دارایی‌های مختلف بهره برد. تنوع‌بخشی را می‌توان به چند روش انجام داد:
- سرمایه‌گذاری در طبقات مختلف دارایی (سهام، اوراق قرضه، املاک، سرمایه‌گذاری خصوصی و …)
- سرمایه‌گذاری در صنایع مختلف (فناوری، انرژی، پتروشیمی، فلزات و …)
- سرمایه‌گذاری در مناطق جغرافیایی متنوع
به‌عنوان مثال پرتفویی که فقط شامل سهام فناوری ایالات متحده در سال ۲۰۲۲ بود، دچار زیان‌های بزرگی شد. اما اگر این پرتفوی شامل اوراق قرضه، سهام حوزه بهداشت، یا دارایی‌های بین‌المللی نیز می‌بود می‌توانست عملکرد بهتری را ثبت کند. در مقابل، در سال ۲۰۲۳ سهام حوزه فناوری بازدهی بالایی را نصیب سرمایه‌گذارانی کرد که بخشی از پرتفوی خود را به این بخش اختصاص داده بودند.
۲- تصمیم به سرمایه گذاری با در نظر گرفتن شرایط مختلف
یک سرمایه گذار حرفه ای برای مدیریت ریسک پرتفوی سرمایه گذاری خود حتما شرایط زیر را در نظر گرفته و متناسب با ترکیبات مختلف از عوامل بیان شده تصمیمات متفاوتی اتخاذ می نماید. در نظر گرفتن این عامل معمولاً احتمال مواجهه سرمایه گذار با شرایط غیر قابل پیشبینی را کاهش داده و بنابراین منجر به کاهش ریسک سرمایه گذاری او خواهد شد.
- اهداف سرمایه‌گذاری
- افق زمانی
- نیاز به نقدینگی
- سطح ریسک‌پذیری
۳- پوشش ریسک (Hedging)
پوشش ریسک (هج کردن) یعنی گرفتن موقعیت معکوس برای جبران زیان‌های احتمالی.
ابزارهای رایج هجینگ:
- اختیار فروش (Put Options) : برای بیمه کردن سهام
- قراردادهای آتی (Futures) : برای قفل‌کردن قیمت دارایی
- سوآپ‌ها (Swaps) : برای مدیریت نرخ بهره یا ریسک نرخ ارز
به‌عنوان مثال، صندوقی که در اروپا سرمایه‌گذاری می‌کند، ممکن است ریسک نرخ ارز یورو به دلار را با قراردادهای آتی پوشش دهد یا پرتفویی از اوراق با درآمد ثابت ممکن است ریسک نرخ بهره را با استفاده از سوآپ کنترل کند.
۴- تحلیل ریسک و بازده
پیش از تصمیم‌گیری، متخصصان یک تحلیل دقیق از نسبت بازده به ریسک انجام می‌دهند. تحمل هر واحد ریسک بیشتر باید منجر به بازدهی مورد انتظار بالاتری شود وگرنه تحمل ریسک منطقی نیست.
ابزارهای تحلیل ریسک و بازده:
- نسبت شارپ (Sharpe Ratio) بازده تعدیل‌شده با ریسک
- نسبت سورتینو (Sortino) تمرکز بر ریسک‌های نامطلوب
- شاخص بتا (Beta) میزان نوسان سبد نسبت به نوسان بازار
- شاخص آلفا (Alpha) میزان بازده مازاد نسبت به شاخص معیار
با این تحلیل، سرمایه‌گذاری‌هایی که بازده بیشتری را در قبال تحمل ریسک کمتر ایجاد می‌کند، به‌ترتیب اولویت‌بندی می‌شوند.
۵- سفارش توقف ضرر و ذخیره سود
سفارش توقف ضرر یا همان Stop-loss یعنی فروش خودکار دارایی در یک قیمت مشخص و برای جلوگیری از زیان بیشتر. از طرفی دیگر، سفارش ذخیره سود یا همان Take-profit یعنی فروش خودکار در صورت رسیدن قیمت به هدف سود. این روش‌ها کمک می‌کنند تا از تصمیم‌گیری‌های احساسی جلوگیری شده و انضباط معاملاتی حفظ شود. در بسیاری از سیستم‌های معاملاتی حرفه‌ای، این ابزارها به‌صورت خودکار و الگوریتمی پیاده‌سازی می‌شوند.
۶- متعادل‌سازی پرتفوی
با نوسانات بازار، نسبت وزن دارایی‌ها از حالت ایده‌آل خارج می‌شود. متخصصان در فواصل مشخص، مثلاً فصلی یا سالانه، تعادل وزن را با خرید یا فروش دارایی‌ها مجددا برقرار می‌کنند.
این اقدام مزایایی را به‌همراه دارد:
- جلوگیری از ریسک بیش از حد
- تثبیت سودهای به‌دست‌آمده
- حفظ استراتژی اولیه سرمایه‌گذاری
این فرآیند در صندوق‌های سرمایه‌گذاری بزرگ به‌صورت سیستماتیک و با در نظر گرفتن مالیات و کارمزد انجام می‌شود.
۷- سقف ریسک و آزمون استرس؛ چارچوب‌های کنترلی سازمانی
در سطح سازمانی، محدودیت‌هایی برای موارد زیر در نظر گرفته می‌شود:
- حداکثر میزان سرمایه‌گذاری در یک بخش یا یک کشور
- حداکثر زیان روزانه یا ماهانه
- ارزش در معرض ریسک (VaR)
آزمون استرس شبیه‌سازی وضعیت‌های بحرانی برای ارزیابی رفتار پرتفوی در شرایط شدید و پیش‌بینی‌ناپذیر می‌باشد و هدف این است که نقاط ضعف احتمالی پیش از وقوع شناسایی شوند و در صورت وقوع شرایط بحرانی، مدیر بتواند برای محافظت از سبد سرمایه‌گذاری راهکار مناسبی داشته باشد.
۸- تحلیل و داده‌محوری
سرمایه گذاران حرفه ای از داده های تولید شده در بازارهای مالی کمال استفاده را می برند. این اطلاعات در کنار هم به آن‌ها امکان می‌دهد ریسک را بهتر پیشبینی و مدیریت کنند. آن‌ها از ابزارهای تحلیل فرصت‌های مختلف سرمایه‌گذاری می‌کنند که عبارتند از:
- تحلیل متغیرهای کلان اقتصادی (GDP، نرخ بهره، نرخ تورم و …)
- تحلیل بنیادی شرکت‌ها و صنایع
- تحلیل‌های تکنیکال
- مدل‌سازی کمی و الگوریتمی
- تحلیل احساسات بازار از طریق اخبار و شبکه‌های اجتماعی
۹- مدیریت نقدشوندگی
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌هایی که می‌بایست یک سبد سرمایه‌گذاری داشته باشد، قابلیت تبدیل سریع به وجه نقد می‌باشد. این موضوع خصوصا در مواقعی که جریانات ورود و خروج پول سرعت بالایی دارد اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. اگر پرتفوی سودده باشد ولی نتوان دارایی‌ها را به‌سرعت نقد کرد، خطر بزرگی وجود دارد. مدیریت نقدشوندگی به‌ویژه در صندوق‌های صدور و ابطالی اهمیت حیاتی دارد.
بنابراین حرفه‌ای‌ها همواره اقدامات زیر را برای مدیریت ریسک نقدشوندگی به کار می‌گیرند:
- درصدی از دارایی‌ها را در ابزارهای نقدتر (مثل سپرده بانکی یا اوراق خزانه) نگه می‌دارند
- به نقدشوندگی هر دارایی (عمق بازار، حجم معاملات) توجه می‌کنند
- آزمون‌هایی برای سنجش نقدشوندگی در شرایط استرس انجام می‌دهند
۱۰- انضباط روانی؛ کنترل رفتار در برابر نوسانات
سخت‌ترین نوع ریسک از منظر مدیریت ریسک، ریسک رفتاری انسان است چرا که پیشبینی رفتار انسان‌ها دشوار است. از طرفی دیگر، حتی پیچیده‌ترین استراتژی‌های سرمایه‌گذاری نیز ممکن است به دلیل رفتارهای احساسی و غیرعقلایی شکست بخورند. اهمیت این موضوع آنقدر زیاد است که برخی شرکت‌ها حتی از مشاوران اقتصاد رفتاری برای آموزش پرسنل استفاده می‌کنند. بنابراین یک سرمایه گذار حرفه ای با علم به ویژگی های هیجانی و تعصب های فکری خود بر اساس یک استراتژی از پیش تعیین شده اقدام کرده و تحت تاثیر هیجانات مقطعی بازارهای مالی تصمیمات لحظه ای اتخاذ نمی‌نماید.
خطاهای رایجی که عموما سرمایه‌گذاران ممکن است به آن دچار شوند
عبارتند از:
- نفروختن دارایی زیان‌ده به امید بازگشت روند (ترس از تحقق ضرر)
- اعتماد به نفس کاذب در خرید دارایی‌های پرریسک
- رفتار توده‌وار (پیروی از جو بازار بدون تحلیل)
راهکار حرفه‌ای‌ها در این مواقع این موارد است:
- تعریف پیشاپیش نقطه ورود و خروج از سرمایه‌گذاری
- پایبندی به استراتژی سرمایه‌گذاری مبتنی بر داده
- مرور منظم عملکرد بر اساس معیارهای عینی، نه احساسات
جمع‌بندی: مدیریت ریسک، زیربنای موفقیت حرفه‌ای
مدیریت ریسک صرفاً یک ابزار دفاعی نیست، بلکه پایه و اساس سرمایه‌گذاری پایدار است. متخصصان با ترکیب استراتژی، داده، فناوری و انضباط رفتاری، پرتفویی می‌سازند که در برابر نوسانات مقاوم بوده و در مسیر بازدهی هدفمند حرکت کند. در دنیای مالی امروز، موفق‌ترین سرمایه‌گذاران کسانی هستند که بهتر از دیگران ریسک را می‌فهمند و مدیریت می‌کنند.
